ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ

Η Ιερά Μονή Ξηροποτάμου βρίσκεται σε μία επίπεδη επιφάνεια μερικών στρεμμάτων σε ύψος 200 μέτρων πάνω από τη θάλασσα. Απέχει 25  ἀπὸ τη Δάφνη και 2 ώρες από τις Καρυές (πάντα με τα πόδια). Ανατολικά της Μονής κατεβαίνει χείμαρρος και γύρω της ορθώνονται βουνά. Οι νότιες πλαγιές, προς τη θάλασσα, είναι κατάφυτες από ελαιόδενδρα και δημιουργούν πανοραμική θέα. Οι κουφαλιασμένοι κορμοί, με τη σιωπηλή παρουσία τους, τονίζουν τη χιλιόχρονη ύπαρξη και λειτουργία της Μονής. Το όλο συγκρότημα έχει σχήμα τετράγωνο και δεν παρουσιάζει δομικές εκπλήξεις. Δεν υπάρχουν εντός κτίσματα σα να βρέθηκαν «τυχαία», ούτε άλλα που ν' ανεβαίνουν σε ύψος, κόσμος απαραίτητός της Ορθόδοξης αρχιτεκτονικής.

Οι ονομασίες με τις οποίες η Μονή γίνεται γνωστή είναι: του Ξηροποτάμου, του Ξηροποταμίου, των Αγίων Τεσσαράκοντα, του Αγίου Νικηφόρου, του Μοτζιχιάκου, του Χειμάρρου, της Αγίας Σταυρώσεως, του Χλωροποτάμου.

Η ίδρυσή της συνδέεται μ' ένα πρόσωπο αμφιλεγόμενο: τον Όσιο Παύλο τον Ξηροποταμίτη. Η παράδοση ταυτίζει τον Παύλο με τον γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Α  Ραγκαβὲ (811-818). Όμως αυτό αποκλείεται τελείως, αφού ο Παύλος, πρόσωπο αξιοσέβαστο, αναφέρεται συχνά σε κείμενα μεταγενέστερα, ενάμισυ και δύο αιώνες μετά. Εξ άλλου είναι γνωστοί οι δύο γιοι του Μιχαήλ, ο Θεοφύλακτος και ο Νικήτας, που εκάρησαν μοναχοί, μετωνομασθέντες σε Ευστράτιος και Ιγνάτιος αντίστοιχα.

Υπήρξαν δύο Παύλοι, σύγχρονοί του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Ο α  Παῦλος «απλούστατος ων ως τα πολλά και ζήλον πνευματικόν έχων» ήταν αντίθετος με την ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας. Αποκορύφωμα της αγανάκτησής του ήταν να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Πρώτο, για να παραπονεθούν στον αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή εναντίον του ιδρυτή της Λαύρας. Ο β  Παῦλος είναι γνωστότερος: «Παύλος ο Ξηροποταμίτης», μία καταξιωμένη προσωπικότητα στη συνείδηση του αγιορειτικού κόσμου από το 958. Δεν είναι δυνατόν να ταυτιστεί με τον α  Παῦλο, διότι με την πρώτη εμφάνιση του Αγίου Αθανασίου, τα Χριστούγεννα του 958 στο Πρωτάτο, εκφράστηκε επαινετικά για τη μελλοντική δράση του Αγίου, χάρη στο προφητικό χάρισμα με το οποίο ήταν κοσμημένος. Ο Παύλος β  καλεῖται λίγο πριν το 1001 στον Πρωτατινό θρόνο, όμως η μεγάλη ηλικία του θα τον οδηγήσει πολύ γρήγορα στον θάνατο. Ο γ  Παῦλος «ο του Ξηροποτάμου» υπήρξε μαθητής του β  καὶ διάδοχος στην ηγεμονία της Μονής. Είναι γνωστός και διακρίνεται από τον προηγούμενο, από τον πάγιο τύπο: «Παύλος μοναχός του Ξηροποτάμου». Λοιπόν ιδρυτής της Μονής είναι ο Παύλος β  ὁ Ξηροποταμίτης.

Κάποιος κενόδοξος μοναχός καριέρας, θέλοντας να προσδώσει μυθικό κύρος στη Μονή, χωρίς περίσκεψη και αιδώ, κάθησε και έγραψε 4 πλαστά χρυσοβουλλα με τα οποία εισηγείται κτίτορα της Μονής την Πουλχερία, σύζυγο του αυτοκράτορα Μαρκιανού (450-457) και τον Ρωμανό Α  Λεκαπηνὸ (924). Ο ίδιος μοναχός έκανε και ανεπαίσθητες επεμβάσεις σε γνήσια έγγραφα. Την πλαστότητα των εγγράφων επεσήμαναν μεταξύ άλλων οι Αμφιλόχιος Φιλοθεΐτης, Θεοδώρητος, Φρεαρίτης, Γεδεών, Νικόδημος ο Αγιορείτης, οι οποίοι με ισχυρή επιχειρηματολογία κονιορτοποίησαν τα νόθα κείμενα.

Στην περιοχή που ιδρύθηκε η Μονή, βρισκόταν ήδη από τις αρχές του 10ου αιώνα ένα άθροισμα καλυβών, ανάμεσα στις οποίες προεξήρχε η μονή του Αγίου Νικηφόρου, που θα υπερτερεί και της Ξηροποτάμου μέχρι του 1045 (Β  Τυπικό). Ενώ πριν απ' αυτό το έτος και λίγο νωρίτερα, στα αγιορειτικά έγγραφα υπέγραφε πρώτα ο ηγούμενος του Αγίου Νεκταρίου και ακολουθούσε ο της Ξηροποτάμου, τώρα αρχίζει να γίνεται αντιστροφή στα πρεσβεία: υπογράφει πρώτα ο της Ξηροποτάμου. Με την παρέλευση μίας 30ετιας η Μονή θ' απορροφήσει τελείως τον Άγιο Νικηφόρο και θα είναι κυρίαρχος όλης της δυτικής ακτής από τη Μονή Ξενοφώντος μέχρι τη μονή των Βουλευτηρίων στην περιοχή της Αγιάννας.

Δεν γνωρίζουμε τους αυτοκράτορες που ευεργέτησαν τη Μονή πριν από το 1200. Το έτος εκείνο επικυρώνονται οι δωρεές της Μονής από τον ανώτατο υπάλληλο Νικηφόρο Πετραλείφα, που λόγω της συνωνυμίας με τον τιμώμενο Άγιό της Μονής, απαλάσσει τη Μονή του ετήσιου φόρου των 5 υπερπύρων και διατηρεί το κτήμα που δώρησε η κόρη του Ιωάννη Β  καὶ αδελφή του Μανουήλ Α , Μαρία η Κομνηνή (+1144).

Το 1270 ο μοναχός Θεοδούλος διαθέτει με διαθήκη του στη Μονή πολλά πολύτιμα αντικείμενα. Νέες επικυρώσεις των κτήσεών της γίνονται από τον Μιχαήλ Η  (1275), τον Ανδρόνικο Β , τον δεσπότη Δημήτριο Α  Παλαιολόγο (1324) και τον Στέφανο Δουσάν (1346).

Στη μακραίωνη πορεία της η Μονή γνωρίζει τρεις φορές την ερήμωση: Τον 14ο, 16ο και 18ο αιώνα κι άλλες τόσες φορές ανασυγκροτείται. Στον μεγάλο πίνακα κτιτόρων της Μονής, εκτός από την «Πουλχερία» και τον «Ρωμανό» Α  Λεκαπηνό, πραγματικούς κτίτορες έχει τον δεσπότη Ιωάννη Παλαιολόγο, αδελφό του αυτοκράτορα Μιχαήλ (1259-82), τον Ανδρόνικο Β  (1282-1328) και τον Μάρκελλο (1445), πρόσωπο αμφισβητούμενο.

Την ανασυγκρότηση του 16ου αιώνα δημιουργεί ο σουλτάνος Σελίμ Α  (1512-20) ο Γιαβούζ (= σκληρός), από τα πιο ανέλπιστα. Του Σαλίμ υπάρχει στο αρχείο της Μονής ένα χάττι-σερίφ (ιερός ορισμός), του οποίου η χρονολογία και το περιεχόμενο είναι μουσουλμανικό, το τέλος όμως χριστιανικό: «το μουσουλμάνο», γράφει «τον επιμένοντα τη ανατροπή ταύτη του παρόντος ημών Χάττι- Σερίφ τω αιωνίω αναθέματι αυτόν παραπέμπομεν»! Στο έγγραφό του 1517 ο Σελίμ κάνει μεγάλες δωρεές και πολλές διευκολύνσεις προς τη Μονή. Λέγεται ότι ο Σελίμ επισκεπτόμενος το Άγιο Όρος, πέρασε από τη Μονή Ξηροποτάμου όπου είδε μία εικόνα των Αγίων 40 Μαρτύρων. Ο σουλτάνος είδε στα πρόσωπα των Αγίων 40 μυστηριώδεις στρατιώτες, που τον βοήθησαν να νικήσει σε μία μάχη του στη Αίγυπτο. Έτσι μαζί με άλλες δωρεές παραγγέλνει να καίνε νυχτοήμερα στη Μονή 40 καντήλες, προς τιμήν των Αγίων 40 Μαρτύρων, παρέχοντας συνάμα και τις δυνατότητες πορισμού του αναγκαίου λαδιού.

Οι δωρεές και διευκολύνσεις του Σελίμ θα δώσουν στη Μονή αέρα για ενάμισυ αιώνα, τουλάχιστο. Έτσι τον 16ο αλλά και 17ο αιώνα παραμένει κοινόβιο μη επηρεαζόμενο από εξωτερικές αντιξοότητες. Το 1661 που η εξουσία του Πρώτου χάνει την ισχύ της, στο έγγραφο πώλησης των κελλιών μόνο η Ξηροποτάμου υπογράφει δια του ηγουμένου της, παραμένοντας κοινόβιο, την ώρα που οι λοιπές μονές, υπογραφόμενες δια προηγουμένων, σκευοφυλάκων, δικαίων, είχαν γίνει ιδιόρρυθμες.

Στη διατήρηση της κοινοβιακής τάξης και της οικονομικής ανεξαρτησίας της συμβάλλει ουσιαστικά η δωρεά του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας Αλεξάνδρου Μιρτσέα (1568-77): η μονή Πλουμπουίτα στο Βουκουρέστι. Επίσης από το Βορρά ο ηγεμόνας Ιερεμίας Μοβίλα προβαίνει στη δωρεά της μονής Σεκούλ (1596). Αργότερα ένας πλούσιος Ναξιώτης, ο Μισέρ Θεόφιλος, αφιερώνει, το 1648, ακίνητα στη Νάξο όπου ο παπισμός προωθούσε δυναμικά τις θέσεις του και εξαιτίας του η νήσος του Οσίου Νικοδήμου έμενε αδρανής κατά την Επανάσταση του '21. Εδώ η Μονή οργάνωσε μετόχι με ναό στέλνοντας ιερείς ως οικονόμους. Τελευταία άξια λόγου δωρεά είναι η μονή Δάγκου στο Ιάσιο, την οποία ο ηγεμόνας Βλαχίας Νικόλαος Μαυροκορδάτος, δώρησε, κατά το 1715, στην Ξηροποτάμου.

Τον 18ο αιώνα η Μονή γονατίζει από μίας μικρής έκτασης πυρκαγιά καθώς και από τα πολλά χρέη. Ανορθώνεται όμως εκ των ενόντων. Δύο από τους τροφίμους της αναλαμβάνουν με σπουδή το έργο αυτό: ο προηγούμενος Χριστόφορος και ο λόγιος μοναχός Καισάριος Δαπόντες (+1784) μαζί και άλλοι δύο, συντοπίτες του Καισαρίου. Ο δεύτερος, συγγραφέας πολλών έργων, περιόδευσε επί μία 8ετια στη Βλαχία, εκεί που σπούδασε κι εργάστηκε στα νεανικά του χρόνια ως γραμματέας κοντά στους ηγεμόνες Μιχαήλ Ρακοβίτσα και Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο. Η περιοδεία του θα έχει σκοπό τη συγκέντρωση ελεών για την ανασυγκρώτηση της Μονής. Με τα χρήματα εκείνα εγείρονται νέα κτίρια, καθώς και το Κυριακό (1761-63). Μεγάλη συνεισφορά θα είναι και του ηγεμόνα Βλαχίας Σκαρλάτου Γκίκα, από 5.000 γρόσια (1760). Στην επιστροφή του ο Καισάριος, κατά το 1765, φέρνει μαζί του και την από κόκκινο χιακό μάρμαρο φιάλη. Η φιάλη στηρίζεται σε οχτώ κολώνες με θόλο και θώρακα που φέρουν στην επιφάνεια τους χαραγμένα σχέδια (1783). Άλλα έργα που γίνονται, λίγο μετά, είναι: το παρεκκλήσι Άγιοι Ανάργυροι (1766), οι τοιχογραφίες του Καθολικού και η ανέγερση του περιστυλίου (1783). Το κωδωνοστάσιο (1779) που χτίστηκε βάσει των κωδώνων που παραγγέλθηκαν και χύθηκαν 3 χρόνια μετά. Η Ανατολική και Νότια πλευρά (1780 και 1796 αντίστοιχα).

Κατά το διάστημα 1821-30 η Μονή έχει καταληφθεί από τούρκους στρατιώτες που την χρησιμοποιούν ως κέντρο στρατιωτικού ελέγχου του Σιγγιτικού κόλπου. Τα Ιερά Κειμήλια φυγαδεύονται στην ελεύθερη Ελλάδα, πλην στην επιστροφή τους βρίσκονται ελαφρότερα κατά εννιά δέκατα. Μετά την αποχώρηση του τουρκικού στρατού οι σκορπισμένοι μοναχοί της επανέρχονται κι αρχίζουν την ανασυγκρότηση. Μία από τις πρώτες ενέργειες είναι να την οργανώσουν σε κοινόβιο, το 1835. Όμως η ενέργειά τους αυτή έγινε βιασμένα και γι' αυτό δεν τελεσφόρησε. Μετά την πάροδο του καιρού προστίθενται νέα κτίρια, εκτός της Μονής. Το 1888 ολοκληρώνεται η δυτική πλευρά, η μεγαλύτερη σε μήκος (97 μέτρα), με κόρντες και δωμάτια μεγάλα.

Οι πυρκαγιές που έπληξαν τη Μονή είναι μία το 1507 και η άλλη το 1609. Κατά τα νεότερα χρόνια αυτό συνέβη άλλες δύο φορές. Το 1950 και στις 8 Φεβρουαρίου 1973. Κατά την πρώτη πυρκαγιά αποτεφρώνεται η ανατολική πτέρυγα και μέρος της βόρειας. Την ανακαίνιση φέρνει σε πέρας το ελληνικό κράτος. Η τελευταία κατέστρεψε το αρχονταρίκι στην ΑΜ γωνία και την είσοδο, στην οποία υπήρχε αγιογραφημένο το μαρτύριο των 40 Μαρτύρων (1661).

Η Μονή είναι κοινόβια από τον Μάρτιο του 1981. Στη Μονή ανήκει ο λιμένας της Δάφνης και τα Ξηροποταμινά κελλιά. Τα τελευταία είναι ένα σύνολο σκηνωμάτων, από τα αρχαιότερα και βρίσκονται κοντά στη Μονή, στην αντίπερα όχθη του χειμάρρου. Είναι 6 κελλιά, παλιότερα ήταν περισσότερα, αφού αποτελούσαν σκήτη. Στον δρόμο από τη Δάφνη προς τη Μονή, μετά τη γέφυρα, ο πανδαμάτορας χρόνος καταλύει τα τελευταία υπολείμματα του πύργου του Αγίου Ανδρέου.

Το Καθολικό της Μονής Ξηροποτάμου είναι κτισμένο στο κέντρο της λιθόστρωτης αυλής αλλά κατ ἐξαίρεση στραμμένο προς βορρά ακολουθώντας την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους. Ανοικοδομήθηκε στα χρόνια 1761-1763 από το μοναχό Καισάριο Δαπόντε Σκοπελίτη με εράνους που πραγματοποιήθηκαν στη Βλαχία.

Κτισμένο με τον ίδιο τρόπο, όπως τα άλλα Καθολικά, είναι πολύ ευρύχωρο μήκους 30 μ., πλάτους 19 μ., και ύψους 15 μ., ανήκει στον αγιορείτικο τρίκογχο τρουλαίο τύπο. Έχει σχετικά στενό Ιερό Βήμα ενώ ο εξωνάρθηκας είναι ευρύς. Τοιχογραφήθηκε 20 χρόνια μετά την ανέγερσή του, το 1783, από τέσσερις αγιογράφους. Εσωτερικά πάνω στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου του κυρίως ναού, υπάρχει επιγραφή που αναφέρεται στην αγιογράφησή του. Εξωτερικά υπάρχει επιγραφή που συντάχθηκε από το μοναχό Καισάριο Δαπόντε και αναφέρεται στην ιστορία της μονής. Οι ποικίλες κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις χαρακτηρίζουν την πλινθοπερίκτιστη τοιχοδομία του Καθολικού. Προς την δεξιά γωνία της πρόσοψης του εξωνάρθηκα βρίσκεται εντοιχισμένη ανάγλυφη πλάκα, από οφίτη λίθο, μεσοβυζαντινής η μεταβυζαντινής εποχής, με ολόσωμη παράσταση του Αγίου Δημητρίου. Στην είσοδο του κυρίως ναού υπάρχουν δύο τοιχογραφίες που απεικονίζουν τους Αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ. Το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο είναι έργο θαυμάσιας τέχνης, σύγχρονο η λίγο μεταγενέστερό του ίδιου του ναού. Μεταξύ των κειμηλίων που φυλάσσονται στο Καθολικό συμπεριλαμβάνεται το μεγαλύτερο τεμάχιο Τιμίου Ξύλου που υπάρχει στο κόσμο, άλλα μικρότερα τεμάχια του ίδιου ξύλου, λειψανοθήκη με οστά των Αγίων Σαράντα, στους οποίους τιμάται το Καθολικό και άλλες με λείψανα αγίων.

Στο μέσο σχεδόν της βόρειας πλευράς της μονής Ξηροποτάμου υψώνεται ο πύργος του κωδωνοστάσιου με ημερομηνία "20 Σεπτεμβρίου 1779". Υπάρχει επιγραφή "'Αγιος Παύλος Ξηροποταμηνός υιός του ευσεβεστάτου Μιχαήλ , 1738". Επίσης υπάρχουν εντοιχισμένες δύο ανάγλυφες κεφαλές, του κτήτορα της μονής Αγίου Παύλου και της αυτοκράτειρας Πουλχερίας.

Η φιάλη του αγιασμού της Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται ανατολικά του Καθολικού ανάμεσα σ  αὐτὸ και την είσοδο της μονής. Είναι κατασκευασμένη από χιακό ερυθρό μάρμαρο, που έφερε και εγκατέστηκε εδώ, σύμφωνα με μία επιγραφή της, ο Καισάριος Δαπόντες. Το περιστύλιο που αποτελείται από 8 κίονες και θωράκια κατασκευάστηκε με χρήματα του ιερομόναχου Σεραφείμ το έτος 1783. Στο εσωτερικό του θόλου φέρει σύγχρονες παραστάσεις σχετικές με το βάπτισμα και τον αγιασμό των υδάτων, ενώ σ' ένα από τα θωράκια του περιστυλίου διακρίνεται ενδιαφέρουσα παράσταση του μοναστηριού.

Η Μονή Ξηροποτάμου έχει συνολικά εντός και εκτός του μοναστηριακού της συγκροτήματος 16 παρεκκλήσια. Μέσα είναι επτά από τα οποία τα 5 είναι αγιογραφημένα. Στο Καθολικό αμφιπλευρά της λιτής υπάρχουν δύο αγιογραφημένα παρεκκλήσια των Αρχαγγέλων και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Από τα υπόλοιπα, που βρίσκονται στις πτέρυγες της μονής, τοιχογραφημένο είναι εκείνο της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στη νότιoδυτικη γωνία. Τα υπόλοιπα φέρουν μόνον φορητές εικόνες και είναι του Προδρόμου και των Εισοδίων της Θεοτόκου στη δυτική πτέρυγα, και του Αγίου Θεοδοσίου και του Αγίου Γεωργίου στην ανατολική πτέρυγα της μονής. Έξω από τη μονή βρίσκονται τα άλλα εννέα παρεκκλήσια.

Το κοιμητήριο της Μονής Ξηροποτάμου, βρίσκεται νοτιοανατολικά της, κοντά στο μονοπάτι που οδηγεί στη Δάφνη. Ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Πάντων, κτίστηκε περί το 1769. Το τέμπλο του περιλαμβάνει πέντε μεγάλες εικόνες καθώς και εκείνες του δωδεκάορτου στη στέψη του. Είναι χρωματιστό και ξυλόγλυπτο, διαμορφωμένο κυρίως από σχήματα και συνθέσεις της λαϊκής παράδοσης .

Η αυλή είναι ευρύχωρη, κεκλιμένη και λιθόστρωτη ακολουθώντας την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους, όπου στο κέντρο της βρίσκεται το καθολικό και η φιάλη .

Στο ισόγειό της νότιας πτέρυγας της Μονής Ξηροποτάμου, απέναντι από την είσοδο του καθολικού, βρίσκεται η κοινή τράπεζα, που κτίστηκε τον 19ο αιώνα από τον Βλάχο ηγεμόνα Αλέξανδρο. Πολύ ευρύχωρη, έχει τοιχογραφίες των ζωγράφων μοναχών Σωφρονίου και Νικηφόρου από τη σκήτη της Αγίας 'Αννας του 1859. Παρουσιάζει στην κάτοψή της σχήμα T. Σύμφωνα με επιγραφή οι τοιχογραφίες που υπάρχουν σήμερα καθώς και τα τραπέζια έγιναν με έξοδα του Πανοσιωτάτου Αρχιμανδρίτου κυρίου Γαβριήλ Ξηροποταμηνού από την κωμόπολη της Μαδύτου.

To μαγειρείο βρίσκεται στο ισόγειό της νοτιοδυτικής πτέρυγα δίπλα από την τράπεζα και σε άμεση λειτουργική σχέση μ  αὐτήν.

Το λαδαριό βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία του μοναστηριού.

Ο φούρνος βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία του μοναστηριού.

To κρασαριό βρίσκεται σε ημιυπόγειο χώρο, όμορό του λαδαριού, στη Νότια κόρδα της Μονής.

Οι τριώροφες πτέρυγες της Μονής Ξηροποτάμου χαρακτηρίζονται από συνδυασμό τοξωτών επιφανειών από λιθοδομή, με τα προεξέχοντα στους ορόφους σαχνισιά. Στην ανατολική πτέρυγα, με τις συνεχόμενες τοξοστοιχίες, που ανακατασκευάστηκε πρόσφατα, διαμορφώνεται το νέο αρχονταρίκι της μονής με δωμάτια φιλοξενίας των προσκυνητών. Στη νότια πτέρυγα της μονής βρίσκεται η Τράπεζα και το αρχονταρίκι. Στη βορεινή πτέρυγα, βρίσκονται τα κελλιά των μοναχών και το καμπαναριό. Στη νοτιοδυτική γωνία του μοναστηριακού συγκροτήματος βρίσκεται το ηγουμενείο, το συνοδικό και κελλιά μοναχών. Το υπόλοιπο τμήμα της έχει καταστραφεί από την πυρκαγιά του 1969. Τέλος στο νοτιοανατολικό άκρο της είναι το διαβατικό της παλιάς εισόδου της μονής.

Τα κελλιά των μοναχών, βρίσκονται κυρίως σε τμήματα της βόρειας και δυτικής πτέρυγας της Μονής Ξηροποτάμου. Με τη μετατροπή της σε κοινοβιακή, το 1981, μετατράπηκαν τα περισσότερα σε απλά μονοχώρα, ενώ διατηρούνται ορισμένα με την παλιά εσωτερική τους διαμόρφωση.

Το Συνοδικό της βρίσκεται στον όροφο της νοτιοδυτικής πτέρυγας.

Το ηγουμενείο διαμορφώθηκε πρόσφατα σε ανάλογο χώρο του τρίτου ορόφου της νοτιοδυτικής γωνίας του μοναστηριού.

To αρχονταρίκι, στεγάζεται στον πρώτο όροφο της δυτικής πτέρυγας και περιλαμβάνει το χώρο υποδοχής και τα δωμάτια φιλοξενίας. Με την ολοκλήρωση της αποκατάστασης της ανατολικής πτέρυγας θα μεταφερθεί στους δύο ορόφους της.

Στις τριώροφες πτέρυγες της Ξηροποτάμου στεγάζονται επίσης το προσφοριό, το νοσοκομείο, το φαρμακείο, το ραφείο, το κηροπλαστείο, το τσαγκαράδικο, εργαστήριο κατασκευής θυμιάματος, το εργαστήριο συντήρησης κειμηλίων, το ωρειό, το δοχειό, άλλες αποθήκες τροφίμων και υλικών. Υπάρχει ακόμη σε ισόγειο χώρο το γραφείο εξυπηρέτησης των δασεργατών και των υπευθύνων της ξύλευσης του δάσους.

Το σκευοφυλάκιο της Μονής Ξηροποτάμου, στεγάζεται μαζί με τη βιβλιοθήκη πάνω από το νάρθηκα του καθολικού. H Μονή διαθέτει πολλά και αξιόλογα κειμήλια όπως το μεγαλύτερο τεμάχιο Τιμίου Ξύλου που υπάρχει στον κόσμο. Έχει μήκος 31 εκατοστά, πλάτος 16 και πάχος 25 εκατοστά. Κατά μία παράδοση είναι δώρο του αυτοκράτορα Ρωμανού A', ενώ κατά μία άλλη αποτελεί αφιέρωμα της Αυτοκράτειρας Πουλχερίας. Φυλάσσεται επίσης μέρος από τα δώρα των Μάγων που προσκύνησαν τη γέννηση του Χριστού, τμήμα από τον Ακάνθινο Στέφανο, το Σπόγγο και τη Χλαμύδα. Σε λειψανοθήκες, βρίσκονται τα λείψανα εξήντα ενός Αγίων. Υπάρχουν ακόμη τέσσερις επισκοπικοί ράβδοι από τις οποίες δύο είναι από ήλεκτρο, χρυσοκέντητα ιερά άμφια και λειτουργικά σκεύη. Πολύτιμο έργο μικροτεχνίας είναι ο περίφημος δίσκος από στεατίτη λίθο, ονομαζόμενος "φιάλη" της Πουλχερίας. Στον αβαθή κυκλικό πυθμένα του έχει χαραγμένες λειτουργικές επιγραφές και μικροσκοπικές μορφές με την "Ετοιμασία του θρόνου" στο κέντρο. Στο σκευοφυλάκιο φυλάσσονται επίσης πολλά χρυσοκέντητα άμφια, ιερά σκεύη και αντικείμενα.

To εικονοφυλάκιο, αποτελεί το ίδιο το Καθολικό και τα παρεκκλήσια. Στο Ιερό Βήμα, στους χορούς των ψαλτών και σε άλλα σημεία του σώζονται διακόσιες περίπου φορητές εικόνες, από τις οποίες μερικές ξεχωρίζουν και θεωρούνται πολύ αξιόλογες.

H βιβλιοθήκη στεγάζεται και αυτή μαζί με το σκευοφυλάκειο πάνω από το νάρθηκα του Καθολικού. Διαθέτει 409 χειρόγραφα, τα είκοσι σε περγαμηνή και τα υπόλοιπα χάρτινα. Ατυχώς, το 1969 κάηκε η μισή νότια πτέρυγα της Μονής όπου στεγαζόταν η βιβλιοθήκη. Από τα χειρόγραφα λίγα είναι εικονογραφημένα και κυρίως με επιτιτλα και αρχικά γράμματα, με πλούσια μερικές φορές φυτική διακόσμηση. Επίσης αριθμεί και 5.000 περίπου έντυπα βιβλία.

 Εκτός του περιβόλου της Μονής Ξηροποτάμου και απέναντι από την παλιά είσοδο βρίσκονται το πρόσφατα αποκατεστημένο ξυλουργείο, με το έργατοσπιτο στη συνέχειά του.  Βορειοτέρα βρίσκονται το μηχανουργείο, με όμορο βοηθητικό κτίριο, o ανακαινισμένος νερόμυλος και το υδραγωγείο. Επίσης στη νότια πλευρά, το κοιμητήριο, το κηπόσπιτο και το κιόσκι.

Στη Μονή Ξηροποτάμου ανήκουν τα περισσότερα από τα κτίρια του λιμανιού της Δάφνης τα οποία ενοικιάζει η μονή σε Δημόσιες Υπηρεσίες και ιδιώτες καθώς και ο αρσανάς με το ψαροσπιτο δυτικά της Δάφνης.

Το συγκρότημα του Αρσανά της μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται πολύ κοντά στο επίνειο της Δάφνης. Ο ρώσος περιηγητής Μπάρσκυ το 1744 τον σχεδίασε ιδιαίτερα παραστατικά. Αποτελείται από τον παραδοσιακό ισόγειο χώρο ανέλκυσης σκαφών και στο όροφο υπάρχουν κελιά διαμονής μοναχών-ψαράδων

To κιόσκι βρίσκεται νοτιοανατολικά της σε μικρή απόσταση από τον καστρότοιχο με ιδιαίτερα ωραία θέα προς την Δάφνη.

To μεγάλο σε μέγεθος ψαροσπιτο της Μονής Ξηροποτάμου, διαθέτει βοηθητικούς χώρους στο ισόγειο και κελλί στον όροφο και βρίσκεται όμορά του αρσανά της.

Η Μονή Ξηροποτάμου δεν διασώζει κανένα από τους πύργους που στην ιστορική της διαδρομή διέθετε. Στην σχεδιαστική απεικόνιση του Ρώσου περιηγητή Μπάρσκυ, το 1744 παρουσιάζεται στη νοτιοδυτική της πτέρυγα. Η πτέρυγα αυτή καταστράφηκε από πυρκαγιά μεταγενέστερα και ανοικοδομήθηκε χωρίς αμυντικό πύργο.

Η ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ

... Χρήσιμες είναι, επίσης, ορισμένες πληροφορίες που αφορούν στην Μονή Ξηροποτάμου κατά τον Μακεδονικό Αγώνα.. Πρώτα πρώτα η Μονή είχε στραμμένη την προσοχή της στα γεγονότα που σημειώνονταν στην Μακεδονία και στο Άγιον Όρος και εκ του λόγου ότι η Μονή γειτνίαζε με την ρωσική του Παντελεήμονος και την βουλγαρική του Ζωγράφου. Έτσι στις 11 Οκτωβρίου 1904 οι Ξηροποταμινοί ενημερώνονταν από τον αντιπρόσωπό τους στις Καρυές για την είσοδο των Βουλγάρων στο Άγιον Όρος που έμειναν στην Χουρμίστα και σε βουλγαρικά και ρωσικά κελλιά και που πιθανότατα ήσαν μυημένοι στο Κομιτάτο. Την εποχή εκείνη οι Ξηροποταμινοί είχαν απαγορεύσει, για ευνοήτους λόγους, την είσοδο στην μονή τους των Ζωγραφιτών μοναχών που διαμαρτυρήθηκαν και εγγράφως για την απαγόρευσιν αυτήν, για να λάβουν την απάντηση ότι ''εις το Ζωγράφο έχετε αντάρτες Βουλγάρους''. Οι Ξηροποταμινοί προσεχαν ιδιαίτερά τους Σλάβους πράκτορες που τους κατηγορούσαν στις τουρκικές αρχές ότι φιλοξενούσαν Μακεδόνες και Κρήτες επαναστάτες. Είχαν στον νου τους, ακόμη, ότι οι Σλάβοι πράκτορες έρριπταν όπλα στην αυλή της μονής για να τους ενοχοποιήσουν στην τουρκική διοίκηση και να της προκαλέσει προβλήματα.

Ο Ξηροποταμινός αντιπρόσωπος στις Καρυές ενημέρωνε τακτικά τους συναδέλφους του για τα δρώμενα στο Άγιον Όρος σε σχέση με τις βουλγαρικές δραστηριότητες. Σε επιστολή του από 20 Νοεμβρίου 1907 τους πληροφορούσε ότι ελληνικά σώματα φόνευσαν 120 βουλγάρους στην Βαρβάρα Χαλκιδικής που είχαν εισέλθει στην Μακεδονία υπό το πρόσχημα να εργασθούν ως εργάτες. Στις 6 Νοεμβρίου 1907 δώδεκα Ζωγραφίτες μοναχοί, που φιλονικούσαν με τους Ξηροποταμινούς, είχαν καταδικασθεί εις ''αειφυγιαν'' για την συνεργασία τους με τα βουλγαρικά κομιτάτα.

Εύλογες ήταν οι ανησυχίες της Μονής Ξηροποτάμου τον Ιούνιο του 1908 από την επίσκεψη του Ρώσου επισκόπου Μόσχας, που συνοδευόταν από 25-30 Μοσχοβίτες καθηγητές και φοιτητές.

Δεν ήταν μικρό το ενδιαφέρον της Μονής για την διαμάχη του Μακεδονομάχου Γιαγκλή, κατά το 1908, με την Μονή Χιλανδαρίου, σε μίαν εποχή μάλιστα που ο Γιαγκλής βοηθούσε οικονομικώς την Μονή Ξηροποτάμου.

Το 1913, και ενώ είχε τεθεί το ζήτημα της διεθνοποίσεως του Αγίου Όρους, η Μονή ζητούσε επειγόντως από την ελληνική κυβέρνηση να αποστείλει Έλληνες αξιωματικούς ''μυστικως'' στο Άγιον Όρος, που θα εργάζονταν κατά της διεθνοποιήσεως - επιστολή της 23 Σεπτεμβρίου 1913. Φυσικά, είναι ευνόητο εξάλλου αυτό, υπάρχει ογκώδης αλληλογραφία στο αρχείο της Μονής αναφερόμενη στο παραπάνω θέμα που μέρος της έχει να κάμει με ενέργειες του σοφού Ξηροποταμινού μοναχού Χριστοφόρου Κτενά, γνωστού δωρητή και της Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου.

Μεγάλη ήταν η ανησυχία των Ξηροποταμινών εξαιτίας της αναπτύξεως στην Μακεδονία και στο Άγιον Όρος της ρουμανικής προπαγάνδας σε συνεργασία με τους Ρώσους και Βουλγάρους πράκτορες και σε βάρος των βλαχοφώνων Ελλήνων. Πολλές φορές ανησύχησαν για τις δραστηριότητες των Ρουμάνων (1907) και ακόμη για τις συχνές επισκέψεις στο Άγιον Όρος Ρουμάνων διπλωματών (Φεβρουάριος 1917). Οι Ξηροποταμινοί αντιμετώπιζαν επιφυλακτικά και τις επισκέψεις στο Άγιον Όρος Γάλλων και Άγγλων αξιωματικών το φθινόπωρο του 1917, αλλά και ενίσχυαν οικονομικώς την Κυβέρνηση της Εθνικής Αμύνης του Ελ. Βενιζέλου.