ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ

Το μοναστήρι αυτό είναι κτισμένο σε ένα στενό και απόκρημνο βράχο, 80 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, στη νοτιοδυτική πλευρά της χερσονήσου μεταξύ των μονών Γρηγορίου και Αγίου Παύλου. Σε παλαιά έγγραφα αναφέρεται και με άλλα ονόματα, όπως «Νέα Πέτρα», «Μονή του Μεγάλου Κομνηνού», «του κυρ Διονυσίου», και τιμάται στο Γενέσιο του Τιμίου Προδρόμου (24 Ιουνίου).

Η ίδρυση του μοναστηριού, που χρονολογείται στο β  μισό του 14ου αιώνα (1370-1374), οφείλεται στον όσιο Διονύσιο, που καταγόταν από την Κορυσό της Καστοριάς και ξεκίνησε το μεγάλο έργο με τα δικά του πενιχρά μέσα έχοντας στην αρχή τη συμπαράσταση μόνο των μαθητών του. Για την αποπεράτωσή του όμως βοήθησε ουσιαστικά ο Τραπεζούντιος αυτοκράτορας Αλέξιος Γ  Κομνηνός, προσφέροντας στον Διονύσιο, που τον επισκέφτηκε στην Τραπεζούντα, ως πρώτη δόση ένα μεγάλο χρηματικό ποσό και κατόπιν εγκρίνοντας μία ετήσια χορηγία για να μη σταματήσουν οι εργασίες της ανεγέρσεως. Στον αυτοκράτορα, εξάλλου, μεσολάβησε για τον ίδιο σκοπό και ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Θεοδόσιος, που ήταν αδελφός του παραπάνω οσίου και άλλοτε ηγούμενος της αγιορειτικής μονής του Φιλοθέου. Ο Αλέξιος, έπειτα από το ξεχωριστό αυτό ενδιαφέρον που έδειξε για το νεοσύστατο μοναστήρι, δικαιολογημένα ζήτησε να ονομαστεί «Μονή του Μεγάλου Κομνηνού». Τη βασιλική χορηγία του Αλεξίου επανέλαβαν κατόπιν και οι άλλοι βυζαντινοί αυτοκράτορες, οι Παλαιολόγοι, ενώ μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453) ευεργέτησαν το μοναστήρι πολλοί ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Στους τελευταίους αυτούς οφείλεται η διεύρυνση και γενικά η σημερινή μορφή της μονής Διονυσίου, γι' αυτό και τοποθετούνται ανάμεσα στους κτίτορές της. Από όλους ξεχωρίζουν κυρίως ο Ράδουλος και ο διάδοχός του Νεάγκος Βασσαράβας που, εκτός από άλλα, έκτισε το 1520 τον πύργο και το υδραγωγείο του μοναστηριού. Ο πύργος έχει ύψος 25 μέτρα και στον τελευταίο όροφό του υπάρχει ένα κεραμοπλαστικό μονόγραμμα του Προδρόμου.

Το έτος 1535 το μοναστήρι κάηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του και σε λίγο ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Ιωάννης Πέτρος ανοικοδόμησε με δικά του έξοδα την ανατολική πλευρά του από το μαγειρείο μέχρι την αποθήκη με τα κρασιά. Επίσης ο Αλέξανδρος μαζί με τη σύζυγό του Ρωξάνδρα έκτισε από τα θεμέλιά της την εξαώροφη πτέρυγα που βλέπει προς τη θάλασσα με τους πολλούς εξώστες, και εξαγόρασε και απέδωσε στο μοναστήρι τα μετόχια του.

Παράλληλα με τους παραπάνω ευεργέτες του μοναστηριού αναφέρονται και άλλοι, όπως τα αδέρφια Λάζαρος και Μπόιος από την Πιάβιτσα της Χαλκιδικής, που έκτισαν την προέκταση προς τον κήπο της επταώροφης πλευράς, τα αδέρφια Θωμάς και Μανουήλ από τις Σέρρες, που κατασκεύασαν τον αρσανά και το μετόχι του Ορφανού στο Παγγαίο της ανατολικής Μακεδονίας και τέλος, αργότερα, οι επίσκοποι Μακάριος Ηρακλείας και Ιερεμίας Βελιγραδίου (1797) και ο πρεσβευτής της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη Ιωάννης Φραγκόπουλος (1800), που κοινοβίασαν εδώ προτού πεθάνουν και διέθεσαν γι' αυτό τις μεγάλες περιουσίες τους.

Το Καθολικό της Μονής Διονυσίου, τιμώμενο στο όνομα του Γενεσίου του Προδρόμου, οικοδομήθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 16ου αιώνα (1537 - 1547) επί ηγουμενίας Ματθαίου. Αντικατέστησε μικροτέρο παλαιό ναό και ζωγραφήθηκε αμέσως στη συνέχεια από τον Ζώρζη. Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο είναι των αρχών του 19ου αιώνος, αλλά μερικές εικόνες του είναι παλαιότερες. Από το παλαιό εικονοστάσιο, τέλους του 18ου αιώνα, διατηρούνται οι εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου, καθώς και ο Σταυρός.

Το Καθολικό κυριαρχεί στο μέσο της αυλής, με στέγη μολυβοσκέπαστη και πέντε τρούλους. Συγκρινόμενο με τα άλλα αγιορείτικα Καθολικά παρουσιάζει την ιδιορρυθμία, ότι στην ανατολική πλευρά του αμφιπλευρά της κεντρικής κόγχης του ιερού βήματος σχηματίζονται άλλοι δύο χώροι. Στους χώρους αυτούς που στεγάζονται με τρουλλίσκους, έχουν μεταφερθεί η πρόθεση και το διακονικό.

Όλη η εσωτερική επιφάνεια του καλύπτεται από τοιχογραφίες δημιουργημένες με εντυπωσιακό καλλιτεχικό τρόπο από τον Κρητικό ζωγράφο Ζώρζη κατά το σύνηθες στον 'Αθωνα πρόγραμμα. Στο δεξιό κλίτος υπάρχουν ολόσωμες απεικονίσεις του κτήτορος βοεβόδα Πέτρου Ράρες και των τέκνων του. Ο ναός είναι υποφωτισμένος λόγω της άμεσης γειτνίασης με τα κτίρια που διαμορφώνουν τις πτέρυγες.

Το καμπαναριό της Μονής βρίσκεται πλησίον της τράπεζάς της. Είναι τριώροφο και ιδιαίτερα γραφικό στο σχεδιασμό και στη διάταξη των ανοιγμάτων του. Εκεί βρίσκεται και το παλιό ρολόι της μονής. Θεωρείται ένα από τα παλαιότερα κτίσματά της.

H Μονή Διονυσίου έχει δεκατέσσερα παρεκκλήσια.

Στο Καθολικό της μονής και αριστερά της λιτής βρίσκεται το θολωτό παρεκκλήσιο με τοιχογραφίες του ζωγράφου Μακαρίου του 1615. Αυτές επιζωγραφήθηκαν το 1890 από τον Μιχαήλ Καισαρέα. Στον περίβολο της μονής βρίσκονται επτά παρεκκλήσια του Αγίου Νήφωνα, του Αγίου Γεωργίου, των Αρχαγγέλων, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, με τοιχογραφίες στο νάρθηκα του 1608 των μοναχών Δανιήλ και Μερκουρίου. Επίσης τα παρεκκλήσια του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου με τοιχογραφίες του 1795.

Τέλος έξω από τη Μονή Διονυσίου βρίσκονται έξι παρεκκλήσια μεταξύ των οποίων, των δώδεκα Αποστόλων και το παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων με τοιχογραφίες του 1627 από τον μοναχό Μερκούριο.

Ο κοιμητηριακός ναός της Μονής τιμάται στην μνήμη των Αγίων Πάντων, βρίσκεται ανατολικά της μονής και είναι μικρός, μονοχώρος και θολοσκέπαστος.

Είναι παλαιότατος, πιθανότατα κτητορικός και είναι ιστορημένος σε όλη του την επιφάνεια με αξιόλογες τοιχογραφίες. Στο υπόγειό του και κάτω από το ιερό βρίσκεται το οστεοφυλάκιο της μονής .

Νότια του ναού, στην άκρη του γκρεμνού προς την θάλασσα, υπάρχει το κοιμητήριο της Μονής, όπου και ο τάφος του Αγίου Νήφωνα, μοναχού της μονής, Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης και αργότερα Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης.

Η αυλή της Μονής Διονυσίου είναι σχεδόν ανύπαρκτη και περιορίζεται μόνο σε τρεις στενούς διαδρόμους. Αποτέλεσμα αυτής της στενότητας είναι η έλλειψη της φιάλης αγιασμού και άλλων κτισμάτων, ακόμη και δένδρων που κατά κανόνα υπάρχουν στις αυλές των άλλων αγιορείτικων μοναστηριών.

H τράπεζα σε σχήμα T, βρίσκεται ενσωματωμένη στη νότια πτέρυγα της μονής και στον τελευταίο όροφo. Αποτελείται από δύο τμήματα, ένα παλαιότερο, στο οποίο διατηρούνται τοιχογραφίες του 16ου αιώνα, και ένα νεότερο, το οποίο τοιχογραφήθηκε, σύμφωνα με επιγραφή, στα 1603.

Στη στοά που βρίσκεται μπροστά στην τράπεζα, απεικονίζονται σκηνές της Αποκάλυψης, θέμα το οποίο προσελκύει την προσοχή των επισκεπτών για την απόδοση σύγχρονων φαινομένων σε παλαιούς και ανύποπτους χρόνους.

Το μαγειρείο της Μονής Διονυσίου βρίσκεται αμέσως μετά την τράπεζά της και πάνω από το δοχειό, στην συμβολή της νότιας πτέρυγας με την ανατολική.

Το δοχείο, δηλαδή η αποθήκη τροφίμων, της μονής Διονυσίου βρίσκεται κάτω από το μαγειρείο στην συμβολή της νότιας πτέρυγας με την ανατολική. Εκεί φυλάσσεται και το λάδι της μονής. Οι χώροι του στεγάζονται σε τρεις επάλληλους ορόφους και ο πρώτος από αυτούς, στο μισό του τμήμα, είναι θολοσκέπαστος.

Το λαδαριό της Μονής βρίσκεται στον Μονοξυλίτη όπου υπάρχουν και οι γνωστοί αμπελώνες της μονής.

O φούρνος βρίσκεται στο ισόγειό της ανατολικής πτέρυγας.

Το κρασαριό της Μονής Διονυσίου βρίσκεται στο ισόγειό της ανατολικής πτέρυγας και κοντά στο φούρνο σε θολοσκέπαστες αποθήκες.

Στη Δυτική πτέρυγα της Διονυσίου ενσωματώνεται το Καθολικό της Μονής. Η πτέρυγα που χαρακτηρίζεται από την επαλληλία ξυλίνων εξωστών, περιλαμβάνει κελλιά μοναχών και το ηγουμενείο.

Στην ανατολική της πτέρυγα υπάρχουν κελλιά μοναχών και το μαγειρείο.

Στη νότια η Τράπεζα, οι χώροι φύλαξης κειμηλίων και κελλιά μοναχών. Τέλος στη βόρεια η βιβλιοθήκη, το αρχονταρίκι και χώροι φιλοξενίας.

Τα κελλιά των πατέρων της Μονής Διονυσίου βρίσκονται στους άνω ορόφους της ανατολικής της πτέρυγας καθώς επίσης και στην νότια πτέρυγα.

Το συνοδικό βρίσκεται μία στάθμη πιο πάνω και κοντά στο ηγουμενείο στη νοτιοδυτική πτέρυγα. Το ηγουμενείο της αποτελείται από γραφείο και μικρή αίθουσα συνάξεως της γεροντίας.

Το αρχονταρίκι της καταλαμβάνει τους δύο ορόφους της βόρειας πτέρυγας της μονής Διονυσίου.

H Μονή Διονυσίου διαθέτει στις πτέρυγές της εργαστήριο συντήρησης κειμηλίων, κηροπολαστείο, προσφοριό, ραφείο, τσαγκαράδικο. Επίσης γηροκομείο, φαρμακείο, οδοντιατρείο και νοσοκομείο. Τέλος διαθέτει γραφείο επιμέλειας εκδόσεων της μονής και πολλούς ειδικούς αποθηκευτικούς χώρους τροφίμων και υλικών.

Το σκευοφυλάκιο της Μονής Διονυσίου στεγάζεται σε γωνιακό διαμέρισμα ανάμεσα στο εικονο-φυλάκιο και στο συνοδικό. Στο πλούσιο θολοσκέπαστο σκευοφυλάκιο της φυλάσσονται πολλά και αξιόλογα κειμήλια που ανήκουν σε διάφορες εποχές. Τα κυριότερα είναι μία πλάκα από ελεφαντοστούν με ανάγλυφη παράσταση της Σταυρώσεως του 10oυ αιώνα, Ευαγγέλια με πολυτελή επένδυση, πολλά παλιά έγγραφα, ο σταυρός της Ελένης Παλαιολογίνας, πολλά εκκλησιαστικά σκεύη, εγκόλπια, σταυροί ένας επιτάφιος του 16ου αιώνα, χρυσοκέντητα ιερά άμφια και υφάσματα, αρτοφόρια, καθώς και χρυσοβουλλα, σιγίλλια, προσηλωτικά γράμματα και ιεροσφράγιστα.

Το εικονοφυλάκιο της Μονής Διονυσίου στεγάζεται σε ανακαινισμένη αίθουσα πάνω από τον εξωτερικό διάδρομό της τράπεζας. Από τις πολυάριθμες εικόνες όλων των εποχών, ξεχωρίζουν η αμφιπρόσωπη εικόνα 14ου αιώνα , με τον Τίμιο Πρόδρομο και τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ' στην μία όψη και τους τέσσερις Τραπεζούντιους Αγίους στην άλλη. Δύο εικόνες της Σταύρωσης 14ο με 15ου αιώνα.

Μία σειρά από εικόνες προσκυνηταρίου των πρώτων μισών του 16ου αιώνα.

Τέσσερις εικόνες από τα τέλη 16ου αιώνα που απεικονίζουν αυτούς που θεωρούνται καθηγητές του ασκητισμού της ερήμου. Επίσης πέντε εικόνες της Μεγάλης Δεήσεως, φιλοτεχνημένες από τον ζωγράφο Ευφρόσυνο το 1542. Πολυάριθμες άλλες εικόνες, μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας, του 16ου και 17ου αιώνα έργα αγιορειτών μοναχών.

Τέλος στο παρεκκκλήσιο της Παναγίας του Ακαθίστου φυλάσσεται η ομώνυμη εικόνα της Παναγίας, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά, φτιαγμένη από κηρομαστίχα.

Στη βιβλιοθήκη, που στεγάζεται σήμερα στη νέα βορειοδυτική πτέρυγά της, φυλάσσονται 804 χειρόγραφα, περγαμηνά η χάρτινα, είκοσι επτά περγαμηνά ειλητάρια και περισσότερα από 5.000 έντυπα μεταξύ των οποίων παλαίτυπα έργα, όπως λεξικά 16ου αιώνα, λειτουργικά βιβλία και άλλα. Σημαντικό είναι το περγαμηνό ευαγγελιστάριο 13ου αιώνα με αριθμό 33 ,που εκτός από τις μικρογραφίες του διατηρεί και ένα σπάνιο μικροξυλόγλυπτο κάλυμμα με πολλές και εξαίρετες παραστάσεις. Φυλάσσονται επίσης εδώ και αξιόλογα έγγραφα, χρυσοβουλλα, σιγίλλια, αφιερωτικά και τα παρόμοια. Το χρυσοβουλλο του Αλέξιου Γ' περί ιδρύσεως της μονής του 1374 αποτελεί ένα από τους πολυτιμοτέρους θησαυρούς της.'Εχει μήκος τριών μέτρων και κοσμείται από μία εξαίρετη μικρογραφία του αυτοκράτορος και της συζύγου του Θεοδώρας, που έχουν στο μέσο τους προτομή του Αγίου Προδρόμου. Κάτω από αυτήν υπάρχει η ερυθρόγραφη υπογραφή του αυτοκράτορος : "Αλέξιος εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ πάσης Ανατολής, Ιβήρων και Περατείας ο Μέγας Κομνηνός".

Ο αρσανάς της Μονής Διονυσίου κατασκευάστηκε τον 16ο αιώνα από τους αδελφούς Θωμά και Μανουήλ από τις Σέρρες. Σήμερα εκτός από το μικρό γραφικό λιμανάκι σώζονται ο ναός του Αγίου Δημητρίου, 17ου αιώνα, καθώς και διάφορα άλλα κτίρια, που έχουν ανακαινιστεί πρόσφατα και χρησιμοποιούνται σαν εργατόσπιτα και αποθήκες της μονής.

Το βουρδουναριό βρισκόταν στην στάθμη της Μονής πάνω στον βράχο και απέναντι από την είσοδό της. Μεταφέρθηκε στην κοιλάδα του Αεροπόταμου βόρειά της μονής. Ακόμα και σήμερα, που οι συνθήκες έχουν αλλάξει, η Μονή λόγω της θέσης της και της ιδιομορφίας του εδάφους διαθέτει πέντε ημιόνους για τις ανάγκες της.

Στην στάθμη της μονής Διονυσίου δεν υπάρχει κιόσκι, αντίθετα υπάρχει στην παραλία ένα νεοκατασκευασμένο στην ίδια θέση του παλιού, ομοίως ξύλινο όπως και πριν. To ισόγειο είναι θολωτή λίθινη κατασκευή και χρησιμοποιείται σαν αρσανάς για την προστασία της βάρκας της μονής. Επίσης υπάρχει το κιόσκι της λιτανείας, που βρίσκεται βόρειά της μονής στην διαδρομή από τον αρσανά προς στο μοναστήρι αριστερά στην κοιλάδα του Αεροπόταμου.

Ο πύργος της Μονής Διονυσίου βρίσκεται ενσωματωμένος στη βόρεια πλευρά της μονής, έχει σχήμα τετράγωνο και ύψος περίπου 24 μέτρα. Είναι ένας από τους υψηλότερους και ισχυρότερούς του 'Αθωνα. Κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα και συγκεκριμένα σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή το 1520. Μέχρι το ύψος των πέντε μέτρων από το έδαφος είναι συμπαγής και δεν έχει καθόλου κατοικήσιμο χώρο, παρά μόνο μία μικρή δεξαμενή και στην συνέχεια περιλαμβάνει τέσσερις ορόφους. Πρόσφατα ο πύργος αποκαταστάθηκε και οι όροφοί του προορίζονται, για να στεγάσουν τη βιβλιοθήκη της μονής.

H Μονή Διονυσίου διαθέτει επτά εξαρτηματικά Κελλιά και το αντιπροσωπείο της στις Καρυές, του Αγίου Στεφάνου. Επίσης έχει εξάρτημά της ένα Κάθισμα κοντά στην μονή.

Τα πέντε από τα επτά Κελλιά της μονής Διονυσίου βρίσκονται τις Καρυές, μεταξύ των οποίων το Κελλί Γεννέσιο της Θεοτόκου, στην πλατεία του Πρωτάτου. Στις παρυφές της πολίχνης των Καρυών βρίσκεται το ιστορικό κελλί Ευαγγελισμός της Θεοτόκου του 15ου αιώνα. Στα κελλιά της διαμένουν συνολικά δέκα οκτώ μοναχοί.

Σε μικρή απόσταση από τη μονή Διονυσίου, βρίσκεται το κάθισμα των Αγίων Αποστόλων. Σήμερα κατοικείται από τον πολυγραφότατο μοναχό Θεόκλητο Διονυσιάτη. Ο ναός είναι ιστορημένος και αγιογραφήθηκε το 1818 όπως μαρτυρεί σωζόμενη επιγραφή.