ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ

Το μοναστήρι αυτό, αφιερωμένο στη μνήμη των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (29 Ιουνίου), βρίσκεται ανάμεσα στις μονές Μεγίστης Λαύρας και Ιβήρων, πάνω σε μία πλαγιά, απ' όπου αγναντεύει περήφανο τη θάλασσα. Με την ίδρυση και την ονομασία της μονής ασχολήθηκαν πολλοί ερευνητές, και πρότειναν διάφορες γνώμες.

Σύμφωνα με την παράδοση η πρώτη ίδρυση της μονής αποδίδεται στον αυτοκράτορα Καρακάλλα (211-217), από τον οποίο πήρε και το όνομά της, Την όχι και τόσο σωστή αυτή άποψη δέχεται ο Ιωάννης Κομνηνός στο Προσκυνητάριον του Αγίου Όρους, ενώ ο Γεράσιμος Σμυρνάκης τροποποίησε κάπως αυτή την εκδοχή και υποστηρίζει ότι κτίσμα του Ρωμαίου αυτοκράτορα είναι μόνο ο παραλιακός πύργος της μονής, Το ίδιο αβάσιμη θα πρέπει να θεωρηθεί η παραγωγή του ονόματος από το τουρκικό «καρά-κουλέ», που σημαίνει μαύρος πύργος, και τούτο γιατί η Μονή με το παραπάνω όνομά της υπάρχει στο Όρος προτού κάνουν την εμφάνισή τους οι Τούρκοι στο χώρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. 'Ισως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε την ύπαρξη κάποιου μοναχού με το όνομα Καρακαλάς η Καρακάλας -και τα δύο αυτά ονόματα ήταν πολύ γνωστά στο Βυζάντιο -, που ίδρυσε εδώ ένα μικρό μοναστήρι στις αρχές του 11ου αιώνα, στο οποίο έδωσε και το όνομά του.

Η Μονή Καρακάλλου αναφέρεται σε μία πράξη του Πρώτου Νικηφόρου (1018), όπου καθορίζονται τα σύνορά της με αυτά των Αμαλφινών και έτσι φαίνεται καθαρά η ύπαρξή της από την εποχή αυτή. Τώρα, το γεγονός ότι απουσιάζει από το Β  Τυπικό του Αγίου Όρους (1046), ίσως οφείλεται είτε στο ότι ήταν ακόμη μικρή και άσημη η σε κάποιο άλλο λόγο άγνωστο σε μας σήμερα.

Ο Νικόδημος Αγιορείτης μας πληροφορεί στο Πηδάλιό του ότι διάβασε ένα χρυσοβουλλο του Ρωμανού Δ  Διογένη ( 1068-1071 ), όπου ο αυτοκράτορας επικύρωνε μία παλαιότερη αφιέρωση στη Μονή, που είχε σχέση με διάφορα κτήματα. από αυτό σώζεται μόνο η μολύβδινη σφραγίδα του με τις παραστάσεις του Χριστού με τον Ρωμανό και τη σύζυγό του στη μία πλευρά, και των τριών γιών του αυτοκράτορα στην άλλη.

Επίσης από τον ίδιο αιώνα προέρχεται και ένα άλλο έγγραφό του Πρώτου (1087), όπου ανάμεσα σε άλλους αναφέρεται και ο ηγούμενος της Μονής Καρακάλλου Μιχαήλ. Στη συνέχεια της ιστορίας της και μέχρι την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως η Μονή πέρασε από διάφορες δυσάρεστες καταστάσεις. Ειδικότερα κατά τον 13ο αιώνα ερημώθηκε σχεδόν εντελώς και ανακαινίστηκε σε λίγο από τους Παλαιολόγους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Β  καὶ Ιωάννη Ε . Γι' αυτήν επίσης ενδιαφέρθηκαν πραγματικά ο πατριάρχης Αθανάσιος και ο Πρώτος Ισαάκ, που με έγγραφό του μαρτυρεί την άθλια κατάσταση της Μονής ύστερα από τις καταστροφικές επιδρομές των πειρατών και των Λατίνων στρατιωτών σε όλο τον 13ο αιώνα.

Μετά όμως από την κρίση αυτή, όπως μαθαίνουμε πάλι από επίσημα έγγραφα, ο αριθμός των μοναχών της Μονής αυξανόταν σιγά σιγά και παράλληλα πολλαπλασιάζονταν και οι ανάγκες της, έτσι ώστε χρειάστηκε να της παραχωρηθούν πολλά κτήματα στη Θεσσαλονίκη, στον Στρυμόνα, στη Λήμνο και αλλού, καθώς και το ανεξάρτητο κελλί του Εξυπολύτου, που βρισκόταν πιο πάνω από αυτή. Καταστράφηκε όμως πάλι η Μονή από τους πειρατές για να ξανακτιστεί τον 16ο αιώνα από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Πέτρο, που κατόρθωσε και εξαγόρασε για λογαριασμό της από τους Τούρκους τα μετόχια της (1570) και στο τέλος μόνασε και ο ίδιος εδώ.

Τον επόμενο αιώνα ο βασιλιάς της Ιβηρίας Αρτχίλ Α  καὶ ο αδελφός του Γεώργιος Βαχτάγ (1674), καθώς και ο μοναχός Ιωάσαφ και άλλοι αγιορείτες πατέρες τον 18ο αιώνα φρόντισαν πολύ για το μοναστήρι. Έτσι έφτασε σε μεγάλη ακμή και σύμφωνα με μία μαρτυρία συντηρούσε τότε μερικές εκατοντάδες μοναχούς. Εξάλλου, γύρω στα μέσα του 17ου αιώνα δωρήθηκε στην Καρακάλλου το μετόχι του αγίου Νικολάου στην Ισμαηλία.

Ο περίβολος της Μονής διαμορφώνεται τετράπλευρος και τα περισσότερα κτίριά της χρονολογούνται στα μεταβυζαντινά χρόνια. Ωστόσο σώζονται μερικά τμήματα από τις παλαιότερες οικοδομές και έτσι εκπροσωπούνται όλες σχεδόν οι εποχές.

Ειδικότερα μπορούμε να διακρίνουμε τρεις οικοδομικές περιόδους: η πρώτη τοποθετείται στα μέσα του 16ου αιώνα, όταν ο σουλτάνος Σουλεϊμάν (1535), ύστερα από τη σχετική αίτηση των ηγεμόνων της Ουγγροβλαχίας, επέτρεψε σ' αυτούς την ανοικοδόμηση της Μονής, αλλά με τον όρο να μην επεκταθούν έξω από τα θεμέλιά της και φυσικά να μην κτίσουν νέα. Τότε ιδρύθηκε το καθολικό, ανακαινίστηκαν τα κελλιά και κτίστηκε ο πύργος του αρσανά. Η δεύτερη συμπίπτει με τις αρχές του 18ου αιώνα, όποτε επισκευάστηκαν πολλές οικοδομές και έγιναν μερικές προσθήκες, και η τρίτη άρχισε αμέσως μετά την καταστρεπτική πυρκαγιά του 1875 και έγιναν η τράπεζα, η νότια πτέρυγα, ο ξενώνας και το βόρειο τμήμα της ανατολικής πλευράς της Μονής.

Η μονή Καρακάλλου πήρε μέρος στους απελευθερωτικούς αγώνες των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων και είναι γνωστό ότι ο ηγούμενός της Δαμασκηνός το 1854 δώρισε στον οπλαρχηγό Τσάμη Καρατάσο ένα ωραίο άλογο, πράγμα που έγινε αιτία να χάσει τη θέση του και να απομακρυνθεί και από την ίδια τη Μονή.

Στο β  μισό του 19ου αιώνα ήρθαν εδώ πολλοί Ρώσοι μοναχοί με σκοπό να καταλάβουν τη Μονή. Σχετικές πληροφορίες αναφέρουν ότι αυτοί ήρθαν πρώτα στα εξαρτήματά της, που υπολόγιζαν να τα μετατρέψουν σε κοινόβιες σκήτες και από εκεί μετά να μπουν μέσα στη Μονή. Δεν κατάφεραν όμως τελικά να πραγματοποιήσουν τα σχέδιά τους αυτά.

Πάνω από την είσοδο στη νοτιοδυτική πλευρά της Μονής υψώνεται ο επιβλητικός πύργος της, που διατηρείται σε Καλή κατάσταση και φαίνεται από μακριά τονίζοντας περισσότερο και τον φρουριακό της χαρακτήρα.

Το καθολικό της Μονής, όμοιο και αυτό με τα άλλα του Αγίου Όρους, θεμελιώθηκε το 1548 και τελείωσε το 1563, για να γίνει μία μικρή ανακαίνισή του στις αρχές του 18ου αιώνα (1707), όποτε προστέθηκαν το κωδωνοστάσιο (1710) και ο εξωνάρθηκάς του (1714). Η τοιχογράφηση του κυρίως ναού έγινε το 1716, της λιτής το 1750 και του εξωνάρθηκα, όπου παριστάνεται ο μεγάλος κύκλος της Αποκαλύψεως, το 1763. Στο ξυλόγλυπτο μεταβυζαντινό τέμπλο του καθολικού σώζεται μία αξιόλογη φορητή εικόνα των δώδεκα Αποστόλων , έργο του γνωστού αγιορείτη ζωγράφου Διονυσίου από τη Φουρνά (1722).

Η τράπεζα του μοναστηριού στη σημερινή της μορφή είναι κτίσμα του έτους 1875 και βρίσκεται ενσωματωμένη στη νότια πλευρά του.

Φιάλη δεν υπάρχει εδώ, λόγω της πολύ περιορισμένης αυλής του μοναστηριού, όπως συμβαίνει και με λίγες ακόμη μονές στο Όρος.

Εκτός από τον κεντρικό της ναό η μονή διαθέτει συνολικά άλλα 7 παρεκκλήσια, από τα οποία τα 4 είναι τοιχογραφημένα με νεότερες τοιχογραφίες. Επίσης 4 κελλιά στις Καρυές, ανάμεσα στα οποία είναι το αντιπροσωπείο της, και 14 στο δάσος βορειοδυτικά από αυτή, που τα περισσότερα σήμερα μένουν ακατοίκητα.

Αξίζει να αναφερθούμε ιδιαίτερα εδώ, έστω με λίγες λέξεις, στον πύργο του αρσανά της Μονής. Είναι έργο του ηγεμόνα Ιωάννου Πέτρου και του ηγουμένου της μονής Γερμανού και η κατασκευή του ανάγεται στο α  μισό του 16ου αιώνα, όπως μας δείχνει η σχετική του επιγραφή: «'Ετος .ζμβ'(1534) ετελειώθη ο πύργος και ο αρμπακάς». Φέρει προτείχισμα και επάλξεις και σχηματίζει την πόρτα πιο ψηλά από το έδαφος, πράγμα που σημαίνει ότι η είσοδος σ' αυτόν για λόγους ασφάλειας γινόταν με σκάλα, που την έσυραν από το εσωτερικό. Στον πύργο υπήρχε μικρός ναός και τράπεζα.

Ανάμεσα στα κειμήλια της Μονής Καρακάλλου είναι ένα τεμάχιο του Τιμίου Ξύλου, λείψανα πολλών αγίων, ιερά άμφια, λειτουργικά σκεύη και άλλα αντικείμενα με ιστορική και καλλιτεχνική αξία. Επίσης πολλές φορητές εικόνες από τις οποίες ξεχωρίζουν, του ασπασμού Πέτρου και Παύλου, έργο του ζωγράφου Κωνσταντίνου Παλαιοκαπά (1640), της Περιτομής του Χριστού και άλλες.

Η βιβλιοθήκη της Μονής στεγάζεται σ' ένα ιδιαίτερο ισόγειο διαμέρισμα ανατολικά του καθολικού και περιέχει 279 χειρόγραφα, από τα οποία τα 42 περγαμηνά και τα άλλα χάρτινα νεότερα. Επίσης ένα περγαμηνό λειτουργικό ειλητάριο. Στα λίγα εικονογραφημένα χειρόγραφά της έχουμε κατά κύριο λόγο επιτιτλα και αρχικά γράμματα με φυτικό διάκοσμο. Εκτός από τα χειρόγραφα στη βιβλιοθήκη φυλάσσονται και 2.500 περίπου έντυπα βιβλία.

Τέλος, στο αρχείο της Μονής σώζονται μερικά χρυσοβουλλα και άλλα επίσημα έγγραφά της.

Η Μονή Καρακάλου ακολουθεί τον κοινοβιακό τρόπο ζωής από το 1813 (σιγίλλιο Κυρίλλου ΣΤ ) και κατέχει την ενδέκατη θέση στη σειρά των 20 αθωνικών μοναστηριών. Αριθμεί συνολικά 30 περίπου μοναχούς.