ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΟΣΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ

Η Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου είναι κτισμένη επάνω σε βράχους, 10 μέτρα ψηλότερα από τη θάλασσα. Γραφικός λιθόστρωτος δρόμος οδηγεί από τον αρσανά στην είσοδο της Μονής σε μία αυλή, που σχηματίζουν επιβλητικά κτίρια νεοκλασσικού ρυθμού. Μία δεύτερη μικρή είσοδος οδηγεί στην εσωτερική αυλή, στενόχωρη, εδαφολογικά ανώμαλη και καλυμμένη με τσιμέντο.

Τα κελλιά των πατέρων της Μονής Γρηγορίου βρίσκονται στη βόρεια και ανατολική πλευρά της βορεινής πτέρυγας του 1892. Στη νότια, τριώροφη πτέρυγα, προς τη θάλασσα του 1783.Στη μεσαία πτέρυγα του 1500 και στην προέκτασή της προς τη θάλασσα. Επιπλέον, λόγω των αυξημένων αναγκών, προβλέπεται να στεγαστούν κελλιά στη νέα ανατολική πτέρυγα.

Το παλαιό συνοδικό της Μονής, βρίσκεται βορειοδυτικά, στην τελευταία στάθμη της πτέρυγας του πάπα-Συμεών. Εκεί βρίσκεται και το δεσποτικό και το διακονικό, δηλαδή τα δωμάτια φιλοξενίας των επισκόπων και της συνοδείας τους. Το ηγουμενείο, μαζί με το γραφείο και την αίθουσα συνάξεων, καταλαμβάνουν μέρος της δυτικής πτέρυγας. Βρίσκονται πάνω από τη σημερινή τράπεζα και ανακαινίστηκαν πρόσφατα το 1993.

Το κυρίως αρχονταρίκι, καταλαμβάνει μέρος της μεσαίας πτέρυγας του 1500 και της πτέρυγας του πάπα-Συμεών του 1892. Περιλαμβάνει δωμάτια φιλοξενίας και αίθουσα υποδοχής των επισκεπτών με θέα στη θάλασσα. Η μονή διαθέτει και δεύτερο παραλιακό ξενώνα στο περιβάλλοντα χώρο της.

H Μονή Γρηγορίου διαθέτει ακόμη στη βορεινή, πτέρυγα του πάπα-Συμεών το ιατρείο, το οδοντιατρείο, το νοσοκομείο, το οικονομείο, αποθήκη ιματισμού, ψυγεία, λεβητοστάσιο και άλλους βοηθητικούς χώρους. Στη μεσαία, τριώροφη πτέρυγα το αγιογραφείο, αποθήκες και λεβητοστάσιο. Στη δυτική, τετραώροφη πτέρυγα το γραφείο, την αίθουσα συνάξεων, το βιβλιοδετείο και το παλιό πλυσταριό.

Στη νότια πτέρυγα αποθήκες ξυλείας και αλεύρων, τη παλιά βιβλιοθήκη, το κηροπλαστείο και λεβητοστάσιο

Το σκευοφυλάκιο βρίσκεται στην βορεινή πτέρυγα του πάπα-Συμεών. Προβλέπεται, ωστόσο, να μεταφερθεί στη νέα, ανατολική πτέρυγα, καθώς υστερεί σε μέγεθος. Από τα σημαντικότερα κειμήλια και της μονής που φυλάσσονται είναι: Δύο τεμάχια Τίμιου Ξύλου, δύο χρυσοκέντητοι επιτάφιοι 16ου και 17ου αιώνα, σταυροί, αέρες, άμφια, ιερά σκεύη και ευαγγέλια, με βαρύτιμα καλύμματα, προσκυνητάρια μεταξύ των οποίων εκείνο του 1680 Αγίων Τόπων Ποδέα του 1550 με τα Εισόδια της Θεοτόκου και τέλος περισσότερα από εκατό ιερά λείψανα διαφόρων Αγίων τα οποία φυλάσσονται στο Καθολικό. Μεταξύ των ιερών λειψάνων είναι αυτά των προστατών της μονής Αγίου Νικολάου, Οσίου Γρηγορίου και Όσιας Αναστασίας της Ρωμαίας. Ακόμη το δεξί χέρι του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου και οι κάρες των Αγίων Μοδέστου, Ιακώβου του Πέρσου, Φωτεινής της Σαμαρείτιδος, Διονυσίου του Αρεοπαγίτου και Κηρύκου.

Το εικονοφυλάκιο συστεγάζεται με το σκευοφυλάκιο, στην πτέρυγα του παπά-Συμεών. Η μονή διατηρεί μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων Βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεότερων. Ορισμένες από αυτές έχουν ιδιαίτερη αρχαιολογική και καλλιτεχνική αξία. Αξίζει να μνημονευθεί η φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου 15ου αιώνα που βρίσκεται στο Καθολικό. Ο Άγιος εικονίζεται με ηλιοκαμένο πρόσωπο, σαν ναυτικός με τρικυμισμένα γένια και μέτωπο. Επίσης η θαυματουργική, φορητή εικόνα της Παναγίας, της Οδηγήτριας Παντάνασσας 15ου αιώνα. Είναι γνωστή και ως Παλαιολογίνας από το όνομα της δωρήτριας Μαρίας Παλαιολογίνας. Τέλος η φορητή εικόνα της Παναγίας, της Γαλακτοτροφούσας του 17ου αιώνα όπου η Θεοτόκος θηλάζει το Χριστό. Αποτελεί από τα σπανιότατα θέματα στην εικονογραφία.

Η βιβλιοθήκη της Μονής Γρηγορίου, στεγάζεται σε μικρό, θολοσκέπαστο διαμέρισμα της δυτικής πτέρυγας, κάτω από την τράπεζα. Είναι πολύ καλά οργανωμένη. Το μεγαλύτερο τμήμα του υλικού της είχε καταστραφεί μετά τη πυρκαγιά του 1761 και τις λεηλασίες των Τούρκων από το 1821 έως 1830. Αριθμεί συνολικά 297 χειρόγραφους κώδικες, 11 από τους οποίους είναι περγαμηνοί.

Επίσης, διατηρεί 20.000 περίπου έντυπα βιβλία, μεταξύ των οποίων 630 παλαίτυπα. Άξιο αναφοράς είναι το μοναδικό στον κόσμο χειρόγραφό του 8ου αιώνα "Ο Ποιμήν" του απολογητικού συγγραφέα Ερμά. Τέλος, φυλάσσει μία αξιόλογη συλλογή σιγιλλίων, κηρόβουλλων, φιρμανιών και άλλων εγγράφων μεταξύ των οποίων ένα μουσικό χειρόγραφό του 1744, ένα τουρκικό σουρέτι του 1429 και ένας βακουφναμές του 1561. Το αναγνωστήριο, με τα νεότερα βιβλία, βρίσκεται στο ισόγειο, βορειοδυτικό άκρο της Βορεινής πτέρυγας, του πάπα-Συμεών. Προβλέπεται, λόγω ανεπάρκειας χώρου, η μεταφορά της βιβλιοθήκης, στη νέα ανατολική πτέρυγα.

H Μονή Γρηγορίου άμεσο και έμμεσο περιβάλλοντα χώρο της έχει τον αρσανά, το ψαροσπιτο, το παλιό βουρδουναριό και εργατόσπιτο και το μηχανουργείο. Επίσης το νέο ξενώνα, βοηθητικό κτίσμα με το παρεκκλήσιο του Αγίου Τρύφωνα, κελλιά κηπουρών, αποθήκες και άλλα βοηθητικά κτίσματα που είναι διάσπαρτα γύρω της.

Ο αρσανάςτης Μονής Γρηγορίου βρίσκεται βόρεια και συνδέεται με αυτή μέσω λιθόστρωτου, ανηφορικού δρόμου διακοσίων περίπου μέτρων. Καταλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή των εκβολών του χειμάρρου Χρεντέλι. Περιλαμβάνει δύο λιμάνια, ένα ακριβώς κάτω από το μεγάλο βράχο της μονής και το άλλο βορειοτέρα. Σε δύο χειρόγραφά της μονής αναφέρονται δύο φοβερές πλημμύρες το 1820 και 1853, που κατέστρεψαν ολοσχερώς τον αρσανά από τον οποίο διασώζονται ορισμένα υπολείμματα .

Το βουρδουναριό συστεγάζεται με το ξυλουργείο και εργατόσπιτα σε μεγάλο κτιριακό συγκρότημα. Ανακαινίστηκε το 1989 και χωροθετείται κοντά στο βορειοτερο λιμάνι του αρσανά.

Στο πλησιέστερο προς τη Μονή Γρηγορίου λιμάνι και απέναντι από το αντίστοιχο κτίριο του αρσανά, βρίσκεται το παραλιακό αρχονταρίκι της Μονής. Παλαιότερα ήταν βουρδουναριό που μετασκευάστηκε το 1985 σε αρχονταρίκι, προκειμένου η μονή να καλύψει τις ιδιαίτερα αυξημένες ανάγκες της σχετικά με την φιλοξενία προσκυνητών.

Βόρειά της Μονής Γρηγορίου, σε απόσταση σαράντα μέτρων από την κύρια είσοδο, βρίσκεται το παλιό διώροφο εργατόσπιτο. Χρονολογείται στα 1850 σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή. Αποκαταστάθηκε πρόσφατα και μετασκευάστηκε προκειμένου να στεγάσει μηχανουργείο, ηλεκτρολογείο, ραφείο και μουσικοδιδασκαλείο. Δεύτερο εργατόσπιτο υπάρχει στο νέο συγκρότημα του ξυλουργείου-μηχανουργείου.

Ο πύργος της Μονής Γρηγορίου κτίστηκε το 1792. Είναι ενσωματωμένος στο ανατολικό της τείχος. Σήμερα, προβλέπεται η επαναχρήση του και λειτουργική του προσαρμογή στη νέα ανατολική πτέρυγα. Στο ανατολικό άκρο της μεσαίας πτέρυγας της μονής σώζεται σπάραγμα παλιότερου πύργου, με πολεμίστρες, που προστάτευε την τότε κύρια είσοδο της μονής.

Η Μονή Γρηγορίου διαθέτει έξι Κελλιά, στις Καρυές μαζί με το αντιπροσωπείο της του Αγίου Τρύφωνος. Το αντιπροσωπείο της κατά τον 11ο αιώνα συγκαταλεγόταν ανάμεσα στα ογδόντα μονύδρια του Αγίου Όρους. Το Κελλί των Αγίων Αναργύρων, όπου μονάζουν οι αγιογράφοι Παχωμαίοι, της Υπαπαντής του Χριστού, στο κέντρο των Καρυών, όπου μονάζουν οι αγιογράφοι Ιωσαφαίοι, το Κελλί του Αγίου Φιλοθέου του Κόκκινου, κοντά στο ναό του Πρωτάτου, που ανακαινίστηκε το 1995. Τέλος το Κελλί του Αγίου Νικολάου, βορειοανατολικά των Καρυών, στη θέση "Κομμένοι " και το Κελλί των Αγίων Αθανασίου και Κυρίλλου που βρίσκεται στην περιοχή της Καψάλας.

Η Μονή Γρηγορίου διαθέτει έξι Καθίσματα στην ευρύτερή της περιοχή:

Των Αθωνιτών Πατέρων 19ου αιώνα, το οποίο ανακαινίστηκε κατά τα έτη 1976-90.

Της Παναγίας, 18ου αιώνα όπου ασκήτευσε για ένα χρόνο και ο Άγιος Ακάκιος, ο Καυσοκαλυβίτης, πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Καυσοκαλύβια. Το Κάθισμα αυτό απέχει τριάντα μέτρα από τη σπηλιά όπου ασκήτευσε ο ιδρυτής και Κτήτορας της μονής Όσιος Γρηγόριος. Επίσης έχει τα Καθίσματα Των Αγίων Αποστόλων και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου μεσα στο δάσος σε υψόμετρο 700 μέτρ , 19ου αιώνα, .

Τέλος τα Καθίσματα τoυ Αγίου Αρτεμίου, του Αγίου Πρωτομάρτυρος Στεφάνου και του Προφήτη Ηλία, το οποίο λειτουργεί και ως πυροφυλάκιο του δάσους της μονής.